Ἀριστοτέλους, Ἠθικά Νικομάχεια Περίληψη ενοτήτων διδακτέας ύλης σε 10 ερωτήσεις! Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος

1. Ποια είναι η σύνδεση του ήθους με το ἔθος σύμφωνα με τον Αριστοτέλη;

Η ηθική αρετή σχετίζεται με την ηθική του ατόμου, δηλαδή το ἔθος, καθώς σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, το ἦθος και το ἔθος συνδέονται τόσο ετυμολογικά όσο και εννοιολογικά. Πιο συγκεκριμένα, η ηθική του ατόμου αναπτύσσεται, διαμορφώνεται και καλλιεργείται ανάλογα με τις συνήθειες, τις ἔξεις, στις οποίες το άτομο εκτίθεται και εντριφεί σε όλη την πορεία της ζωής του. Αν λοιπόν, το άτομο έχει επιδοθεί σε καλές συνήθειες, νοοτροπίες και συμπεριφορές, τότε μπορεί να καλλιεργήσει την αρετή και να γίνει ενάρετος άνθρωπος και χρηστός πολίτης. Αν όμως, έχει εθιστεί σε κακές νοοτροπίες και συμπεριφορές, τότε δεν καλλιεργεί μία θετική ηθική και δεν μπορεί να αποβεί χρήσιμος και ενάρετος πολίτης. Επομένως, η κατάκτηση και η εξάσκηση στην ηθική αρετή συνδέεται άρρηκτα με το έθος, τον εθισμό σε συγκεκριμένες συμπεριφορές και νοοτροπίες, άρα τις συνήθειες που διαμορφώνει το άτομο και τις ενσυνείδητες επαναλήψεις σε έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, σκέψης και συμπεριφοράς.

Οπότε, αυτός ο συλλογισμός του Αριστοτέλη αποδεικνύει ότι η ηθική αρετή (και γενικώς, η αρετή) δεν είναι έμφυτη στον άνθρωπο, αλλά καλλιεργείται και αναπτύσσεται εάν το άτομο ασκηθεί σε αυτήν και την αυξήσει. Όμοια άποψη διατυπώθηκε και στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα, καθώς και ο σοφιστής Πρωταγόρας υποστήριξε ότι μπορεί να δόθηκε η πολιτική αρετή από τον Δία στους ανθρώπους, ωστόσο ο άνθρωπος πρέπει να αγωνιστεί και να προσπαθήσει σκληρά και εντατικά για να την κατακτήσει πλήρως. Μπορεί λοιπόν, η ηθική αρετή να υπάρχει ως φυσική προδιάθεση στον άνθρωπο, αλλά με θέληση και επιμονή το άτομο πρέπει να την καλλιεργήσει και να την εξελίξει. Έτσι, καταρρίπτεται η αριστοκρατική αντίληψη που θεωρεί ότι μόνο οι αριστοκράτες και οι ευγενείς γεννιούνται ενάρετοι και όλοι οι υπόλοιποι δεν μπορούν να κατακτήσουν την  αρετή ούτε θα μπορέσουν ποτέ να χαρακτηριστούν ενάρετοι.

2. Ποια είναι τα μέρη της ψυχής και κατά συνέπεια, τα είδη της αρετής στον Αριστοτέλη;

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι διττής φύσης, δηλαδή αποτελείται από το λόγον ἔχον μέρος (τη λογική) και από το ἄλογον ἔχον μέρος. Η αρετή σχετίζεται και με τις διανοητικές αρετές (τη λογική), αλλά και με τις ηθικές αρετές του ανθρώπου. Αυτό συμβαίνει διότι ο άνθρωπος πρέπει να χρησιμοποιήσει τη λογική του, το μυαλό του και τις διανοητικές του ικανότητες ώστε να αντιληφθεί το πραγματικό νόημα της αρετής και να διαλέξει αν θέλει να εκπαιδευτεί σε αυτήν.

3. Τι γνωρίζετε για την αντίθεση δυνάμει - ἐνεργείᾳ;

Πρόκειται για μια θεμελιώδη αντίθεση στο έργο του Αριστοτέλη. Δύναμις είναι η ιδιότητα, η δυνατότητα που έχει ένα ον ή ένα πράγμα ή ο άνθρωπος να πετύχει και να κατακτήσει κάτι. Πιο συγκεκριμένα, διακρίνονται οι εξής κατηγορίες δυνάμεων:

• Υπάρχουν αυτές που βρίσκονται μέσα μας με τη γέννησή μας και συνδέονται με το ἄλογον στοιχείο του ανθρώπου, δηλαδή οι αισθήσεις. Όσο πιο πολύ εξασκούμε τις αισθήσεις, τόσο καλύτερα μαθαίνουμε να τις χρησιμοποιούμε.
• Δυνάμεις που μετατρέπονται σε ἐνέργεια με το ἔθος, τον εθισμό και την ανάπτυξη των ανάλογων συνηθειών.
• Δυνάμεις που συνδέονται με τη μάθηση και αυτές συνδέονται με το λογικό στοιχείο, το λόγον ἔχον μέρος της ψυχής (γνώσεις και διανοητικές δυνατότητες).

Ἐνέργεια είναι η πραγματοποίηση, η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Η κίνηση και η μετάβαση από το δυνάμει στο ἐνεργείᾳ ονομάζεται ἐντελέχεια, γιατί μόλις η κάθε οντότητα μετατρέψει την δύναμιν σε ἐνέργεια, τότε έχει εκπληρώσει τον σκοπό του. Εξάλλου, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, κάθε ον έχει κάποιον στόχο που πρέπει να εκπληρώσει ώστε να φτάσει στην τελείωσή του.

4. Ποια είναι η διαφορά των αισθήσεων με την αρετή;

Η διαφορά των αισθήσεων (1^η κατηγορία δυνάμεων που σχετίζονται με το ἄλογον μέρος της ψυχής) με την  αρετή (τις ἐν ἐνεργείᾳ δυνἀμεις) είναι ότι οι αισθήσεις υπάρχουν εκ φύσεως και τις εξασκούμε στην πορεία, αλλά η αρετή, πρώτα πρέπει να εξασκηθεί και μετά, θα κατακτηθεί από το άτομο, αν φυσικά έχει εθιστεί στις ανάλογες συμπεριφορές. Επομένως, την αρετή την κατακτάμε μόνοι μας μέσα από τον εθισμό, τη συνήθεια σε συγκεκριμένες ενέργειες και συγκεκριμένου τύπου πράξεις και συμπεριφορές.

5. Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη στη δημιουργία ενάρετων πολιτών;

Ο νομοθέτης πρέπει, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, να νομοθετεί κατάλληλα ώστε να ωθεί τους ανθρώπους στις πόλεις-κράτη να κάνουν την αρετή από δυνάμει ἐνεργείᾳ κι έτσι, να οδηγηθούν στην τελείωσή τους, στη δική τους ἐντελέχεια και στην εκπλήρωση του δικού τους σκοπού (τέλους). Εντούτοις, δεν το πετυχαίνουν αυτό όλοι οι νομοθέτες στον ίδιο βαθμό, γι’ αυτό και μερικά πολιτεύματα είναι καλά, ενώ άλλα είναι φαύλα (ευτελούς ποιότητας). Ο ρόλος του νομοθέτη λοιπόν, ισοδυναμεί με τον ρόλο του δασκάλου – εκπαιδευτικού που εκπαιδεύει κατάλληλα το άτομο ώστε να το οδηγήσει στην αρετή.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο Αριστοτέλης δεν διακρίνει τα πολιτεύματα σε καλά και κακά, αλλά στα ορθά και στις παρεκβάσεις τους, στις παρεκτροπές και τις αποκλίσεις αυτών. Όλα τα πολιτεύματα τα θεωρεί καλά από τη στιγμή που σκοπός του νομοθέτη είναι η θέσπιση νόμων και η γενικότερη εκπαίδευση των πολιτών ώστε να οδηγηθούν στην κατάκτηση της αρετής. Άρα, η διάκριση των πολιτευμάτων σε ἀγαθά και φαῦλα οφείλεται στην πρόθεση του νομοθέτη να προσφέρει την ανάλογη καθοδήγηση στον πολίτη ώστε να τον οδηγήσει στην κατάκτηση της αρετής. Εάν ο νομοθέτης το προσπαθήσει αυτό σε μεγάλο βαθμό, τότε το πολίτευμα θεωρείται καλό, ἀγαθόν. Εάν όμως δεν καταβάλλει την απαιτούμενη προσπάθεια και παραμελήσει την καλλιέργεια της πολιτικής αρετής στους πολίτες, τότε το πολίτευμα είναι κακής και ευτελούς ποιότητας (φαύλο πολίτευμα).  Το άτομο λοιπόν, χρειάζεται την απαιτούμενη εκπαίδευση και καθοδήγηση ώστε να εθιστεί στις ανάλογες συνήθειες (ἕξεις) και να καλλιεργήσει την αρετή. Όλοι οι πολίτες πρέπει να εξασκηθούν στην αρετή και να την κατακτήσουν με την απαιτούμενη εκπαίδευση και καθοδήγηση, γιατί κανένας δεν ζει και δεν λειτουργεί μόνος του, αλλά στο πλαίσιο της πόλεως.

6. Τι πιστεύει ο Αριστοτέλης για τη δύναμη των ἕξεων στην κατάκτηση της ηθικής αρετής;

Οι συνήθειες (ἔξεις) των ανθρώπων είναι αυτές που τους οδηγούν στην κατάκτηση και καλλιέργεια διάφορων ηθικών αρετών. Η λέξη ἔξις παράγεται από τον μέλλοντα του ρήματος ἔχω. Άρα, η ἔξις είναι η απόκτηση, η κατάκτηση, η κατοχή κάποιων συγκεκριμένων ηθικών αρετών και ποιοτήτων που επέρχονται μέσα από τον εθισμό σε ανάλογες πράξεις και συμπεριφορές. Άρα, για να κατακτήσουμε τις ηθικές αρετές οφείλουμε να εθιστούμε και να συνηθίσουμε σε συγκεκριμένες πράξεις, ενέργειες και συμπεριφορές ώστε να αποκτήσουμε τις απαιτούμενες ηθικές αρετές. Επομένως, η ἔξις είναι η συνήθεια που κατακτάται μέσα από την εξάσκηση και την πρακτική του ατόμου σε ανάλογες ενέργειες. Οπότε οφείλουμε να αποδώσουμε την ανάλογη ποιότητα στις ενέργειες που επιλέγουμε να αποτελούν ἔξεις για εμάς ώστε να κατακτήσουμε τις ανάλογες ηθικές αρετές.

Ο Αριστοτέλης το αποδεικνύει αυτό με παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, μία προσφιλής τεχνική που χρησιμοποιούσε στη διδασκαλία του. Για παράδειγμα, ο εθισμός μας σε δίκαιες πράξεις μάς κάνει δίκαιους, ο εθισμός σε άδικες πράξεις μάς κάνει άδικους, ο εθισμός σε γενναίες πράξεις, μας κάνει ανδρείους, ενώ ο εθισμός στον φόβο, μας καθιστά δειλούς, έτσι εθιζόμαστε και μαθαίνουμε τις ηθικές αρετές.

Το ίδιο συντελεί και στη διαμόρφωση και κατάκτηση των αρετών που σχετίζονται με τα συναισθήματά μας, αυτό που θα αποκαλούσαμε σήμερα συναισθηματική νοημοσύνη. Εάν εθιστούμε να χαλιναγωγούμε τα συναισθήματά μας, γινόμαστε πράοι και σώφρονες. Αντιθέτως, αν συνηθίσουμε να είμαστε έρμαια των επιθυμιών και των παθών μας, γινόμαστε ακόλαστοι  και οργίλοι, δηλαδή ευέξαπτοι, οξύθυμοι και άτομα χωρίς όρια και προσωπικούς κανόνες και με προβλήματα διαχείρισης θυμού. Άρα, ο Αριστοτέλης επισημαίνει πόσο σημαντική είναι η ηθική πράξη στις διαπροσωπικές σχέσεις του ατόμου. Επομένως, μέσα από τις κατάλληλες ηθικές πράξεις διαμορφώνουμε και τις ανάλογες ηθικές αρετές, άρα οι πράξεις οδηγούν σε αρετές. Είναι επομένως φανερή η κοινωνική διάσταση της ηθικής αρετής εκτός από την πολιτική της διάσταση. Επομένως, ο Αριστοτέλης θίγει τόσο την πολιτική όσο και την ηθική αρετή και διαπαιδαγωγεί το κοινό του τόσο κοινωνικά – ηθικά όσο και πολιτικά.

7. Πώς ορίζεται η μεσότητα (μεσότης) και ποια η σχέση της με την ηθική αρετή;

Η μεσότητα αποτελεί το ἴσον ανάμεσα στο πλεῖον και το ἔλαττον, ανάμεσα σε δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη. Εξετάζεται η έννοια αυτή τόσο αντικειμενικά (ἡ κατ’ αὐτό τὸ πράγμα) όσο και υποκειμενικά (πρὸς ἥμᾶς). Ένα παράδειγμα αντικειμενικών κριτηρίων είναι ότι το 10 είναι πολλά, το 2 είναι λίγα, άρα η μεσότητα είναι το 6. Ένα παράδειγμα υποκειμενικών κριτηρίων είναι η ποσότητα φαγητού, καθώς εξαρτάται από τις ανάγκες του οργανισμού του και τη σωματική του διάπλαση. Ο Μίλωνας για παράδειγμα, χρειάζεται μεγάλη ποσότητα φαγητού, γιατί είναι αθλητής, ενώ ο μέσος άνθρωπος δεν πρέπει να τρώει τόσο πολύ. Οι Πυθαγόρειοι και ο Ιπποκράτης θεωρούσαν επίσης τη μεσότητα βασικό στοιχείο για την υγεία, το κάλλος και τη συμμετρία.

Η ηθική αρετή είναι μεσότητα που αποφασίζεται με υποκειμενικά κριτήρια (μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματος, ἀλλά τὸ πρὸς ἡμᾶς). Άρα, το μέσον / η μεσότητα ορίζεται  σε σχέση με το ίδιο το πράγμα (αντικειμενικά κριτήρια, π.χ. αριθμοί, ποσότητες) ή σε σχέση με τις ανάγκες του καθενός μας (υποκειμενικά κριτήρια). Άρα, αφού η ηθική αρετή ποικίλει ανάλογα με τις ανάγκες και τα κριτήρια του καθενός μας αποτελεί ένα δύσκολο ζήτημα να καθοριστεί και θεωρείται ένα πολύ προσωπικό θέμα. Επομένως, χρειάζεται ο ορθός λόγος, η λογική για να καθοριστεί η ηθική αρετή και η ἔξις (ο εθισμός) σε συγκεκριμένες συνήθειες που θα μας οδηγήσουν να διαμορφώσουμε και να καλλιεργήσουμε την ηθική αρετή στη ζωή μας.

Επειδή ακριβώς η αρετή χρειάζεται τη μεσότητα, άρα τη λογική, τον ορθό λόγο που θα καθορίσει αυτό το μέσον ανάμεσα στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη, είναι απαραίτητο ο άνθρωπος να διαθέτει ορθό λόγο και αυτογνωσία ώστε να ορίσει την ηθική αρετή και να μην παρεκκλίνει από αυτήν. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι η απόκτηση αυτογνωσίας (το λεγόμενο γνῶθι σαυτόν) αποτελεί μία δύσκολη διαδικασία που χρειάζεται ευθυκρισία, ειλικρίνεια, εντατική προσπάθεια και επαγρύπνηση της συνείδησής μας.

8. Ποιες προϋποθέσεις θέτει ο Αριστοτέλης για την κατάκτηση της μεσότητας;

Για να κατακτηθεί η μεσότητα που αποτελεί το ἄριστον, ένα σημαντικό αγαθό για τον άνθρωπο, χρειάζονται οι εξής προϋποθέσεις:

1. ὄτε δεῖ, δηλαδή ο χρόνος που πρέπει να βιώσουμε ένα συναίσθημα ή να εκδηλώσουμε μία αρετή
2. ἔφ’ οἷς δεῖ, δηλαδή κάτω από ποιες προϋποθέσεις εκφράζουμε ένα συναίσθημα ή επιτελούμε μία πράξη
3. πρὸς οὕς, δηλαδή απέναντι σε ποια πρόσωπα εκφράζουμε τα ανάλογα συναισθήματα ή επιτελούμε διάφορες πράξεις και ενέργειες
4. οὗ ἔνεκα, δηλαδή για ποιον λόγο και με ποιον σκοπό πρέπει να εκφράσουμε ένα συναίσθημα κάθε φορά ή να επιτελέσουμε μία πράξη ή ενέργεια ή να εκδηλώσουμε μία συμπεριφορά
5. ὡς δεῖ, δηλαδή με ποιον τρόπο πρέπει να εκφράσουμε κάθε ένα συναίσθημα ή να επιτελέσουμε μία πράξη

Όχι μόνο με συναισθήματα, αλλά και με πράξεις μπορεί να εντοπιστεί η υπερβολή ή η έλλειψη (που αποτελούν αρνητικά στοιχεία), αλλά και το μέσον (η μεσότητα). Επομένως, η ηθική αρετή, η οποία σχετίζεται τόσο με συναισθήματα όσο και με πράξεις, χρειάζεται τις ανάλογες προϋποθέσεις για να ασκηθεί και να κατακτηθεί. Η ίδια η ηθική αρετή, αν ασκηθεί κάτω από τις κατάλληλες προϋποθέσεις είναι μία μεσότητα. 

Η αρετή σχετίζεται με πράξεις και συναισθήματα που πρέπει να μην διέπονται από υπερβολή ούτε έλλειψη, καθώς αυτό ἁμαρτάνεται και ψέγεται, δηλαδή θεωρείται αστοχία και κατακρίνεται. Αντιθέτως, πρέπει να διέπεται από μεσότητα, καθώς το μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται, δηλαδή αποτελεί ένα σημαντικό κατόρθωμα και είναι άξιο επαίνου. Είναι χαρακτηριστικές οι αντιθέσεις ἁμαρτάνεται και ψέγεται και ἐπαινεῖται και κατορθοῦται.

Η αρετή λοιπόν, αποτελεί μία μεσότητα που δεν έχει και δεν πρέπει να έχει καμία σχέση με τα δύο άκρα, την έλλειψη και την υπερβολή. Ταυτόχρονα, αποτελεί το ἄριστον, δηλαδή ένα πολύ σημαντικό αγαθό για τον άνθρωπο και την κοινωνία. Τέλος, η αρετή είναι στοχαστική, δηλαδή για να κατακτηθεί απαιτείται οργάνωση της σκέψης του ατόμου, μεθοδικότητα και υποβολή κάθε πράξης μας σε λογικό έλεγχο ώστε να αποδοθεί ποιότητα σε κάθε ενέργειά μας και να οδηγηθούμε στις σωστές ηθικές αρετές.

9. Ποια έννοια προβάλλει το ρήμα δεῖ στο κείμενο;

Το πρέπον, το δοκοῦν αποτελούσε θεμελιώδες στοιχείο της πολιτικής ζωής της αρχαίας Ελλάδας. Βασικό κύτταρο της πολιτικής οργάνωσης στην αρχαία ελληνική κοινωνία ήταν η πόλις ή πόλη-κράτος. Ο πολίτης αποτελούσε βασικό μέλος της κοινότητας αυτής και όφειλε να υπακούει στο πρέπον, δηλαδή στους γραπτούς και άγραφους νόμους που ρύθμιζαν τη συμπεριφορά, τις πράξεις, τις ενέργειές τους και τη ζωή τους. Επομένως, το πρέπον, το υποχρεωτικό στοιχείο αποτελεί βασικό κριτήριο της ορθότητας των πράξεων του κάθε ανθρώπου – πολίτη. Οπότε, οι αρχαίοι Έλληνες πολίτες έπρεπε να εξασκηθούν στο μέσον, δηλαδή να κατακτήσουν τη μεσότητα ώστε να μπορούν να έχουν την κατάλληλη συμπεριφορά στο πλαίσιο της πόλεως και να συντελούν στην εύρυθμη κοινωνικοπολιτική της λειτουργία. Πέρα από τους γραπτούς και άγραφους νόμους όμως, και η θρησκεία όριζε τους δικούς της κανόνες στους πιστούς ώστε να διαμορφώσουν αναλόγως τη συμπεριφορά τους. Επομένως, το δεῖ, το στοιχείο του πρέποντος και της υποχρεωτικότητας ήταν και εξακολουθεί να είναι αναγκαίο για την εύρυθμη κοινωνικοπολιτική λειτουργία.

10. Πώς ορίζεται η αρετή σύμφωνα με την ενότητα 10;

Ο Σωκράτης επεδίωκε να ορίσει τις διάφορες έννοιες με απόλυτο τρόπο, χωρίς να υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία. Στόχευε να ορίσει τις έννοιες με απόλυτη συνέπεια, καθώς τον ενδιέφερε η πρώτη αλήθεια των πραγμάτων, η αναλλοίωτη και ανεπηρέαστη από τον άνθρωπο και τις συνθήκες. Επομένως, εδώ ο Αριστοτέλης προσπαθεί και επιτυγχάνει να δώσει έναν πλήρη ορισμό της αρετής κατόπιν της βαθιάς διερεύνησης της έννοιας αυτής.

Πρώτο χαρακτηριστικό της αρετής αποτελεί η μεσότητα, καθώς η μεσότητα συνδέεται άρρηκτα με το ἀγαθόν, το ἄριστον, το οποίο είναι δύσκολο να κατακτηθεί, ενώ η κακία και η ανηθικότητα και το ἁμαρτάνειν μπορεί να επιτευχθεί με πολλούς τρόπους, άρα είναι ευκολότερο. Αυτό αποτελεί μία πυθαγόρεια αντίληψη, ότι δηλαδή η κακία, η αποτυχία και η αστοχία αποτελούν εύκολα επιτεύξιμα στοιχεία για κάθε άνθρωπο, ενώ η αρετή που συνδέεται με τη μεσότητα είναι δύσκολο να κατακτηθεί. Άλλωστε, τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Πλάτωνας ήταν επηρεασμένοι από τους Πυθαγορείους. Επομένως, η κακία συνδέεται με την έλλειψη και την υπερβολή που αποτελούν τα δύο άκρα, ενώ η αρετή με τη μεσότητα που αποτελεί το ἄριστον, το σημαντικότερο αγαθό για τον άνθρωπο και την κοινωνία και επιτυγχάνεται με λίγους τρόπους, με απόρροια τον αυξημένο βαθμό δυσκολίας της.  

Η αρετή αποτελεί μία ἔξιν (δεύτερο χαρακτηριστικό της), δηλαδή μία συνήθεια που καλλιεργείται μέσα από τον εθισμό του ατόμου σε συγκεκριμένες πράξεις, συνήθειες και συμπεριφορές. Άρα απαιτεί τον προσωπικό αγώνα και την προσπάθεια του ατόμου.

Τρίτο χαρακτηριστικό της αρετής αποτελεί ότι είναι ἔξις προαιρετική, δηλαδή επιλέγεται ή όχι από το άτομο αν θα την καλλιεργήσει ή όχι. Επομένως, ο Αριστοτέλης θέτει το πολύ σοβαρό ζήτημα της ελεύθερης βούλησης του ατόμου. Το άτομο έχει δικαίωμα να αποφασίσει συνειδητά αν θέλει να εθιστεί σε συγκεκριμένες ενέργειες και πράξεις που θα το οδηγήσουν στην ηθική αρετή ή όχι. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι δεν αρκεί να εθιστούμε σε κάποιες πράξεις, αλλά πρέπει να προσδώσουμε την απαιτούμενη ποιότητα σε πράξεις και ενέργειες ώστε να οδηγηθούμε στην αρετή. Επομένως, η προαίρεσή μας, δηλαδή εάν έχουμε καλό ή κακό σκοπό στον εθισμό σε κάποιες συγκεκριμένες πράξεις και ενέργειες, καθορίζει την ποιότητα της ηθικής αρετής. Άρα, το άτομο πρέπει με ελεύθερη βούληση και προσωπική ευθύνη να καθορίσει την ποιότητα των πράξεών του για να οδηγηθεί στην κατάκτηση της ηθικής αρετής. 

Επαναλαμβάνει ότι η αρετή είναι μεσότητα των πράξεων και των συναισθημάτων του ατόμου, για αυτό και είναι δύσκολο να κατακτηθεί, όπως ανέφερε εξ αρχής. Τέλος, η αρετή είναι καθορισμένη από τη λογική του σώφρονα και συνετού ατόμου. Επομένως, η αρετή απαιτεί λογική και φρόνηση που καθορίζεται από τον μυαλωμένο, σώφρονα και συνετό άνθρωπο, καθώς σε αυτόν συνυπάρχουν όλες οι αρετές και οι ηθικές ποιότητες. Άρα, ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που ξέρει να βουλεύεται ορθά, να διακρίνει το αγαθό και να το εφαρμόζει στη ζωή του και να εφαρμόζει τις προδιαγραφές της μεσότητας, δηλαδή να ξέρει πότε να συμπεριφερθεί και να εκφραστεί, κάτω από ποιες προϋποθέσεις, προς ποιους ανθρώπους, για ποιον λόγο και σκοπό και με ποιον τρόπο να εκδηλωθεί και να συμπεριφερθεί.  

Επομένως, για τον Αριστοτέλη, η λογική σκέψη, ο ορθός λόγος, η σύνεση και η σωφροσύνη καθορίζονται από κάθε μυαλωμένο άνθρωπο, ενώ ο Πλάτωνας υποστηρίζει ότι η αρετή ανήκει στον κόσμο των Ιδεών και πρέπει από αυτές (τις Ιδέες) να καθορίζεται. Άρα, η ηθική του Αριστοτέλη είναι πιο ανθρώπινη. Τέλος, η αρετή σχετίζεται άρρηκτα και με το δέον, το πρέπον, το δοκοῦν (το δεῖ), καθώς πρέπει να προσαρμόζεται στους κανόνες και τις πρέπουσες συνθήκες κάθε κοινωνίας και εποχής, στη λογική του μυαλωμένου και σώφρονα ανθρώπου.