Πλάτωνος, Πρτωταγόρας:Πραγματολογικά σχόλια ενότητας 4ης

Πλάτωνος, Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

Διδάσκουσα: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη

Ο άνθρωπος πήρε από τον Προμηθέα τη φωτιά και την ἔμπυρον τέχνην, δηλαδή όλες τις τεχνοκρατικές γνώσεις για να δημιουργήσει υλικοτεχνικό πολιτισμό και να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της καθημερινής του επιβίωσης στη φύση, καθώς δεν διέθετε τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες των ζώων. Ωστόσο, και αυτά τα στοιχεία δεν αρκούσαν, καθώς οι άνθρωποι δεν μπορούσα να συμβιώσουν και να δημιουργήσουν πολιτείες. Έτσι, εξακολουθούσαν να απειλούνται από τον αφανισμό ή την αλληλοεξόντωση.

Η λύση δίνεται με τη θεϊκή παρέμβαση, καθώς ο Δίας δίνει στον άνθρωπο την πολιτική αρετή. Έτσι, θεωρείται ότι ο άνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, δηλαδή είχε μερίδιο στη θεϊκή ιδιότητα, συγγένεψε με τους θεούς και γι’ αυτό, δόθηκαν και τα πρώτα ερεθίσματα ώστε να δημιουργήσει θρησκείες. ~ Η θρησκεία αποτελεί στοιχείο του πολιτισμού κάθε λαού και εξασκεί τον άνθρωπο στην αυτοσυγκράτηση, τον αυτοέλεγχο και την αυτοπειθαρχία συντελώντας έτσι στην προσωπική του αρετή. Ειδικά στην αρχαία Ελλάδα, οι θρησκευτικές και λατρευτικές τελετές ήταν στοιχείο πολιτικής και κατά συνέπεια, καλλιεργούσε και την πολιτική συνείδηση των αρχαίων Ελλήνων.

Ένα άλλο στοιχείο του άυλου πολιτισμού είναι η γλώσσα, ο έναρθρος λόγος, που αποτελεί ένα ολόκληρο σύστημα φωνητικών σημείων με κάποια σημασία που συνδέονται μεταξύ τους. Η γλώσσα αποτελεί τον κυριότερο κώδικά επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους και μία από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις του ανθρώπινου δυναμικού, καθώς πλάστηκε και διαμορφώθηκε από τον άνθρωπο και θα συνεχίσει να αναδιαμορφώνεται στην πάροδο των αιώνων. Αυτή η αντίληψη έρχεται σε αντίθεση με τη θεωρία των σοφιστών ότι η γλώσσα ήταν έμφυτη και δόθηκε φύσει (από το θείο) στον άνθρωπο. Σήμερα οι διάφορες γλωσσολογικές έρευνες συμφωνούν και επικυρώνουν την άποψη των σοφιστών, ότι δηλαδή η γλώσσα δεν είναι έμφυτη, αλλά αποτελεί αντικείμενο κατάκτησης του ανθρώπου.

Παράλληλα με τον υλικοτεχνικό πολιτισμό, αναπτύσσεται και καλλιεργείται και ο πνευματικός πολιτισμός του ανθρώπου, καθώς έχει εξασφαλιστεί η ασφάλεια της επιβίωσης μέσα στη φύση και η ικανοποίηση βοιωτικών αναγκών. Οι άνθρωποι ζούσαν απομονωμένοι, με αποτέλεσμα πάλι να κινδυνεύουν από τον αφανισμό. Ωστόσο, όταν συναθροίζονταν για να δημιουργήσουν πολιτείες, δεν τα κατάφερναν και πάλι κινδύνευαν από τον αλληλοαφανισμό. Έτσι, ο Δίας τούς έδωσε την πολιτική αρετή (αἰδώς και δίκη) ώστε να μπορούν να συγκροτήσουν πολιτείες και να συμβιώνουν αρμονικά. Επομένως, άρχισαν να τίθενται τα θεμέλια για την οργάνωση πολιτειών και διάφορων κοινωνικών σχηματισμών. ~ Μοτίβο του Θεού-πατέρα που λειτουργεί πάντα με αγαθότητα και στοργή για τους ανθρώπους, ένα στοιχείο που απαντά και στον Χριστιανισμό. ~ θεία πρόνοια ~ Εδώ ο Πρωταγόρας, παρόλο που είναι σοφιστής, δεν λειτουργεί με αγνωστικισμό, αλλά παραδέχεται την ύπαρξη και δράση του Δία, η οποία μάλιστα είναι ευεργετική και ωφέλιμη για την ανθρωπότητα.

Πολιτική αρετή = αἰδώς και δίκη

αἰδώς: Η ηθική συνείδηση κάθε ατόμου (προσωπική ηθική), η εντροπή, η συστολή, ο σεβασμός σε θετό και άγραφο δίκαιο, ο αυτοσεβασμός, ο αυτοέλεγχος και η αυτοπειθαρχία, το φιλότιμο ~ βασικές ιδιότητες που συγκρατούν τους ανθρώπους – πολίτες από ανούσιες πράξεις που θα βλάψουν το σύνολο, γιατί προκαλούν τύψεις και ενοχές.

Δίκη: Δικαιοσύνη, το αίσθημα της δικαιοσύνης που μπορεί να προκύψει από γραπτούς και άγραφους νόμους.

Αἰδώς και Δίκη ~ αξίες που κρατούν δέσμιους ψυχικά τους ανθρώπους ώστε να αποφεύγονται αδικίες και παρανομίες και ατασθαλίες και να επιτυγχάνεται αντίστοιχα η ομαλή κοινωνικοποίηση και συμβίωση των μελών της κοινωνίας. Έτσι, δημιουργείται η βάση της κοινωνικής συμβίωσης των ανθρώπων και προκύπτουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για περαιτέρω πολιτισμική και υλική ανάπτυξη.

Η αἰδώς και η δίκη δίνονται στους ανθρώπους από τον Ερμή. Η ερώτηση του Ερμή ανήκει στη σφαίρα της θυμηδίας, δηλαδή είναι ελαφρώς ειρωνική και σαρκαστική, χαρακτηριστικό του μύθου που πρέπει να έχει αμεσότητα, παραστατικότητα και ζωντάνια. Η πολιτική αρετή πρέπει να κατανεμηθεί σε όλους τους ανθρώπους, εν αντιθέσει με τις υπόλοιπες τέχνες.

Πρέπει όλοι οι άνθρωποι να μετέχουν στην αἰδώ και τη δίκη, άρα να έχουν καλλιεργήσει την πολιτική αρετή, διαφορετικά δεν θα μπορούν να υπάρξουν βιώσιμοι κοινωνικοί σχηματισμοί. Η ακραία άποψη του Δία είναι ότι, όσοι δεν μετέχουν στην πολιτική αρετή, πρέπει να καταδικάζονται σε θάνατο, την εσχάτη των ποινών. Η θανατική ποινή υπήρχε στην αρχαιότητα εν αντιθέσει με σήμερα που θεωρείται κατάφορη παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και εφαρμόζεται σε ελάχιστα κράτη του κόσμου, καθώς οι άνθρωποι έχουν διαμορφώσει άλλες κοινωνικοπολιτικές θεωρίες και προτάσσουν την αναγκαιότητα σωφρονισμού και επανένταξης στην κοινωνία και όχι, τον θάνατο.

Συμπέρασμα του Πρωταγόρα (Οὔτω δὴ, ὦ Σώκρατες, καὶ διᾶ ταῦτα…τούτου αἰτία): Το συμπέρασμα του Πρωταγόρα βγαίνει από έναν μύθο, οπότε δεν μπορεί να είναι απόλυτα ασφαλές. Επιπλέον, στηρίζεται στην Αθήνα και την προβάλλει ως ένα παράδειγμα πολιτικής ανάπτυξης, καθώς υποστηρίζει όλοι μετέχουν στα κοινά της πόλης αυτής, άρα καταλήγει στο γενικό συμπέρασμα ότι όλοι οι άνθρωποι μετέχουν της πολιτικής αρετής. Αυτό όμως δεν ισχύει, γιατί στην αρχαία Αθήνα μόνο οι ενήλικες άντρες, γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες με οικονομική άνεση είχαν την ιδιότητα του πολίτη και κατά συνέπεια, τη συμμετοχή στην εκκλησία του δήμου. Άντρες χωρίς αυτά τα στοιχεία, γυναίκες και δούλοι δεν είχαν καν την ιδιότητα του πολίτη και το δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά. Επομένως, το συμπέρασμα έχει σαθρά θεμέλια.

Τέλος, ο Πρωταγόρας δεν υποστηρίζει ότι η πολιτική αρετή είναι έμφυτη και δεν χρειάζεται καμία προσπάθεια κατάκτησης από τον άνθρωπο, αλλά πιστεύει το αντίθετο. Μπορεί το θείο να έδωσε την προδιάθεση στον άνθρωπο για αἰδώ και δίκην, αλλά στην πραγματικότητα, ο άνθρωπος πρέπει να καλλιεργήσει αυτήν την προδιάθεση, να εκπαιδευτεί και να καταβάλει προσωπικό αγώνα και προσπάθεια για να γίνει χρηστός και ενάρετος πολίτης. Διαφορετικά, αν δηλαδή ο άνθρωπος δεν κοινωνικοποιηθεί ούτε πολιτικοποιηθεί ομαλά, θα αποτελεί πρόβλημα για το κοινωνικό σύνολο. Έτσι, επιβεβαιώνεται ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται και παρουσιάζεται και η ανάγκη διδασκαλίας της για τη συγκρότηση βιώσιμων κοινωνικών σχηματισμών.

Η πολιτική αρετή είναι καθολική και πρέπει να διδάσκεται σε όλους τους ανθρώπους, αλλά αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό δημοκρατικών κοινωνιών και πολιτών, οι οποίοι έχουν αντιληφθεί τα δικαιώματά τους και τις υποχρεώσεις τους και είναι έτοιμοι και πρόθυμοι για πολιτική συμμετοχή και ενασχόληση με τα κοινά.