Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια: Πραγματολογικά σχόλια ενοτήτων 1-3

Ἀριστοτέλης, Ἠθικἀ Νικομάχεια

Καθηγήτρια: Αθηνά Μαλαπάνη, Φιλόλογος

Πραγματολογικά Σχόλια

Ενότητα 1^η

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι διττής φύσης, δηλαδή αποτελείται από το λόγον ἔχον μέρος (τη λογική) και από το ἄλογον ἔχον μέρος. Η αρετή σχετίζεται και με τις διανοητικές αρετές (τη λογική), αλλά και με τις ηθικές αρετές του ανθρώπου. Αυτό συμβαίνει διότι ο άνθρωπος πρέπει να χρησιμοποιήσει τη λογική του, το μυαλό του και τις διανοητικές του ικανότητες ώστε να αντιληφθεί το πραγματικό νόημα της αρετής και να διαλέξει αν θέλει να εκπαιδευτεί σε αυτήν. Ωστόσο, η αρετή σχετίζεται και με την ηθική του ατόμου, δηλαδή το ἔθος, καθώς σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, το ἦθος και το ἔθος συνδέονται τόσο ετυμολογικά όσο και εννοιολογικά. Πιο συγκεκριμένα, η ηθική του ατόμου αναπτύσσεται, διαμορφώνεται και καλλιεργείται ανάλογα με τις συνήθειες, τις ἔξεις, στις οποίες το άτομο εκτίθεται και εντριφεί σε όλη την πορεία της ζωής του. Αν λοιπόν, το άτομο έχει επιδοθεί σε καλές συνήθειες, νοοτροπίες και συμπεριφορές, τότε μπορεί να καλλιεργήσει την αρετή και να γίνει ενάρετος άνθρωπος και χρηστός πολίτης. Αν όμως, έχει εθιστεί σε κακές νοοτροπίες και συμπεριφορές, τότε δεν καλλιεργεί μία θετική ηθική και δεν μπορεί να αποβεί χρήσιμος και ενάρετος πολίτης.

Επομένως, η κατάκτηση και η εξάσκηση στην ηθική αρετή συνδέεται άρρηκτα με το έθος, τον εθισμό σε συγκεκριμένες συμπεριφορές και νοοτροπίες, άρα τις συνήθειες που διαμορφώνει το άτομο και τις ενσυνείδητες επαναλήψεις σε έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, σκέψης και συμπεριφοράς.

Οπότε, αυτός ο συλλογισμός του Αριστοτέλη αποδεικνύει ότι η ηθική αρετή (και γενικώς, η αρετή) δεν είναι έμφυτη στον άνθρωπο, αλλά καλλιεργείται και αναπτύσσεται εάν το άτομο ασκηθεί σε αυτήν και την αυξήσει. Όμοια άποψη διατυπώθηκε και στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα, καθώς και ο σοφιστής Πρωταγόρας υποστήριξε ότι μπορεί να δόθηκε η πολιτική αρετή από τον Δία στους ανθρώπους, ωστόσο ο άνθρωπος πρέπει να αγωνιστεί και να προσπαθήσει σκληρά και εντατικά για να την κατακτήσει πλήρως. Μπορεί λοιπόν, η ηθική αρετή να υπάρχει ως φυσική προδιάθεση στον άνθρωπο, αλλά με θέληση και επιμονή το άτομο πρέπει να την καλλιεργήσει και να την εξελίξει. Έτσι, καταρρίπτεται η αριστοκρατική αντίληψη που θεωρεί ότι μόνο οι αριστοκράτες και οι ευγενείς γεννιούνται ενάρετοι και όλοι οι υπόλοιποι δεν μπορούν να κατακτήσουν την  αρετή ούτε θα μπορέσουν ποτέ να χαρακτηριστούν ενάρετοι.

Τρόπος διδασκαλίας του Αριστοτέλη (και ο τρόπος πειθούς του): Παραδείγματα ~ ένα σύνηθες μέσο διδασκαλίας, κατανοητό και σαφές για τον μέσο αναγνώστη/ακροατή.

Παραδείγματα από τη φύση (και σε κάποιες άλλες περιπτώσεις και από την καθημερινή ζωή) για να αποδείξει ότι το ἔθος αναπτύσσει το ἦθος, την ηθική.

Όπως ο λίθος πηγαίνει προς τα κάτω και δεν θα μπορέσει ποτέ του να έχει ανοδική πορεία και όπως η φωτιά έχει ανοδική πορεία (προς τον ουρανό), έτσι και οι κατάλληλες συνήθειες διαμορφώνουν την αρετή του ατόμου.

Επιπλέον, αυτά τα παραδείγματα – συλλογισμοί μαρτυρούν ότι η αρετή είναι έμφυτη στον άνθρωπο, αλλά χρειάζεται και τη δική του προσπάθεια και εξάσκηση για να εκδηλωθεί και να καλλιεργηθεί σωστά.  

Επίσης, αυτά τα παραδείγματα αποδεικνύουν ότι η πορεία της πέτρας και της φωτιάς δεν μπορούν να μεταβληθούν, γιατί είναι εκ φύσεως. Όμως, στις ιδιότητες και τις συμπεριφορές των ανθρώπων μπορούν να υπάρξουν μεταβολές, γεγονός που αποδεικνύει ότι αν το άτομο εθιστεί σε σωστές συμπεριφορές και εάν αναπτύξει υγιείς εθισμούς μπορεί να κατακτήσει την αρετή. Η αρετή λοιπόν, δεν είναι τελείως αποκομμένη από τη φύση του ανθρώπου, αλλά συνδέεται με αυτήν. Ωστόσο, χρειάζεται η προσωπική προσπάθεια του ατόμου για να την καλλιεργήσει και να την εφαρμόζει πάντα στη ζωή του. Επομένως, η καλλιέργεια και η κατάκτηση της αρετής αποτελεί μια δυναμική διαδικασία.

Τελεολογική θεωρία του Αριστοτέλη: Για κάθε τι υπάρχει ένα τέλος, δηλαδή σκοπός. Η ηθική του ανθρώπου είναι τελεολογική, δηλαδή ο άνθρωπος έχει τη βιολογική προδιάθεση να καλλιεργήσει την αρετή και αυτό πρέπει να αποτελεί έναν βασικό του στόχο. Τέλεια κατάσταση είναι αυτή που έχει πραγματοποιήσει κάθε σκοπό της και δεν της λείπει τίποτα, είναι πλήρης. ~ Ἐντελέχεια: Κάθε ον έχει ιδιότητες που από δυνάμει γίνονται ἐνέργειᾳ, δηλαδή ιδιότητες που τις πραγματοποιεί.

Η αρετή μετέχει και στη διανοητικό μέρος της ψυχής του ατόμου, αλλά και στο ηθικό. Η καλλιέργεια μόνο των διανοητικών δυνάμεων του ατόμου το καθιστά σοφό, ένα άτομο πλούσιο σε γνώσεις. Όμως, η αρετή καθιστά το άτομο ενάρετο και κατακτιέται ύστερα από προσωπική επιλογή, αλλά και εξάσκηση, προϋποθέτοντας και τη θέλησή μας, αλλά και το μυαλό μας για να κατακτηθεί και να καλλιεργηθεί, καθώς το άτομο αυτοπροαίρετα (με τη θέλησή του) θα δεχτεί να ασκηθεί σε αυτές τις συνήθειες (ἔξεις) και τις νοοτροπίες που θα το οδηγήσουν στην αρετή.

Οντολογική προσέγγιση του Αριστοτέλη στις λέξεις και τις έννοιες: Θεωρεί ότι οι λέξεις είναι οντότητες, άρα μεταφέρουν ένα βαθύτερο νόημα και έχουν οντολογικό περιεχόμενο. Έτσι, το ἦθος προέρχεται ετυμολογικά από τη λέξη ἔθος, δηλαδή τη συνήθεια, άρα αν το άτομο εθιστεί στις σωστές και κατάλληλες συνήθειες, θα μπορέσει να αναπτύξει και το ήθος του, να κατακτήσει την ηθική αρετή.

Σύμφωνα με τη γλωσσολογία, οι λέξεις αποτελούνται από το σημαίνον και το σημαινόμενον, δηλαδή είναι τους ήχους (φθόγγους) που τις αποτελούν και τη σημασία που φέρουν, το σημασιολογικό φορτίο της κάθε μίας λέξης. Επομένως, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι οι λέξεις έχουν μία βαθύτερη σημασία που μας βοηθούν να καταλάβουμε τα διάφορα νοήματα και να εξηγήσουμε τον κόσμο.

Γενικό συμπέρασμα: Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι τέλος (σκοπός) του ατόμου είναι η κατάκτηση της ηθικής αρετής. Η αρετή είναι δυνάμει στον άνθρωπο, δηλαδή το άτομο έχει την προδιάθεση να αποκτήσει την αρετή και να γίνει ενάρετο. Ωστόσο, δεν είμαι κάτι απόλυτα έμφυτο και δεν εξαρτάται από τη φύση του ατόμου εν αντιθέσει με τις αριστοκρατικές αντιλήψεις της εποχής. Το άτομο λοιπόν, πρέπει να εθιστεί σε συγκεκριμένες συμπεριφορές ώστε να κατακτήσει την αρετή και στην πράξη εκπληρώνοντας τον σκοπό του.  

Ενότητα 2^η

Θεμελιώδης αντίθεση στον Αριστοτέλη: δύναμις και ἐνέργεια

Δύναμις είναι η ιδιότητα, η δυνατότητα που έχει ένα ον ή ένα πράγμα ή ο άνθρωπος να πετύχει και να κατακτήσει κάτι.

Ἐνέργεια είναι η πραγματοποίηση, η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Η κίνηση και η μετάβαση από το δυνάμει στο ἐνεργείᾳ ονομάζεται ἐντελέχεια, γιατί μόλις η κάθε οντότητα μετατρέψει την δύναμιν σε ἐνέργεια, τότε έχει εκπληρώσει τον σκοπό του.

Δυνάμεις διακρίνονται στις εξής κατηγορίες:

• Υπάρχουν αυτές που βρίσκονται μέσα μας με τη γέννησή μας και συνδέονται με το ἄλογον στοιχείο του ανθρώπου, δηλαδή οι αισθήσεις. Όσο πιο πολύ εξασκούμε τις αισθήσεις, τόσο καλύτερα μαθαίνουμε να τις χρησιμοποιούμε.
• Δυνάμεις που μετατρέπονται σε ἐνέργεια με το ἔθος, τον εθισμό και την ανάπτυξη των ανάλογων συνηθειών.
• Δυνάμεις που συνδέονται με τη μάθηση και αυτές συνδέονται με το λογικό στοιχείο, το λόγον ἔχον μέρος της ψυχής (γνώσεις και διανοητικές δυνατότητες).

• Η διαφορά των αισθήσεων (1^η κατηγορία δυνάμεων) με την αρετή (2^η κατηγορία) είναι ότι οι αισθήσεις υπάρχουν εκ φύσεως και τις εξασκούμε στην πορεία, αλλά η αρετή, πρώτα πρέπει να εξασκηθεί και μετά, θα κατακτηθεί από το άτομο, αν φυσικά έχει εθιστεί στις ανάλογες συμπεριφορές.

Γενικό συμπέρασμα: Την αρετή την κατακτάμε μόνοι μας μέσα από τον εθισμό, τη συνήθεια σε συγκεκριμένες ενέργειες και συγκεκριμένου τύπου πράξεις και συμπεριφορές.

Παραδείγματα του Αριστοτέλη από την καθημερινή ζωή για να αποδείξει ότι η αρετή κατακτιέται με τις ανάλογες πράξεις και συμπεριφορές. Όπως ο οικοδόμος μαθαίνει και εξασκείται στην οικοδομική, όπως και ο κιθαριστής μαθαίνει και εξασκείται στο παίξιμο κιθάρας, έτσι και εμείς οι άνθρωποι, εάν εξασκηθούμε και συνηθίσουμε να κάνουμε ανδρείες, σώφρονες και δίκαιες πράξεις μπορούμε να καταφέρουμε να κατακτήσουμε την αρετή.

Χρήση α’ πληθυντικού προσώπου (συμπεριληπτικός πληθυντικός): Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι έχει και ο ίδιος ανάγκη τον εθισμό σε συγκεκριμένες πράξεις και συμπεριφορές, ώστε να καλλιεργήσει την αρετή, δεν εξαιρεί τον εαυτό του από αυτή τη διαδικασία.

Ο Αριστοτέλης προσδιορίζει συγκεκριμένα σε αυτό το χωρίο τις πράξεις που πρέπει να κάνουμε ώστε να πετύχουμε την κατάκτηση της αρετής. Πιο συγκεκριμένα, πρέπει να κάνουμε δίκαιες πράξεις για να γίνουμε δίκαιοι, σώφρονες πράξεις για να αποκτήσουμε τη σωφροσύνη και ανδρείες πράξεις για να χαρακτηριστούμε ανδρείοι. Επομένως, συνοψίζει την αρετή στη σωφροσύνη, την ανδρεία και τη δικαιοσύνη. Αυτές οι τρεις ιδιότητες θα λέγαμε ότι συγκροτούν την αρετή. Ωστόσο, αυτές οι πράξεις πρέπει να επιλέγονται και να γίνονται συνειδητά και μάλιστα πολλές φορές (πολλάκις), επαναλαμβανόμενα ώστε το αποτέλεσμά τους να είναι μόνιμο και να αποτελεί πλέον στοιχείο αρετής του ατόμου. ~ Παγίωση συνηθειών και νοοτροπιών που οδηγούν το άτομο στην αρετή.

Ενότητα 3^η

Το παράδειγμα του νομοθέτη: Ο νομοθέτης πρέπει, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, να νομοθετεί κατάλληλα ώστε να ωθεί τους ανθρώπους στις πόλεις-κράτη να κάνουν την αρετή από δυνάμει ἐνεργείᾳ κι έτσι, να οδηγηθούν στην τελείωσή τους, στη δική τους ἐντελέχεια και την εκπλήρωση του δικού τους σκοπού (τέλους). Εντούτοις, δεν το πετυχαίνουν αυτό όλοι οι νομοθέτες στον ίδιο βαθμό, για αυτό και μερικά πολιτεύματα είναι καλά, ενώ άλλα είναι φαύλα (ευτελούς ποιότητας). ~ Ο ρόλος του νομοθέτη ισοδυναμεί με τον ρόλο του δασκάλου – εκπαιδευτικού που εκπαιδεύει κατάλληλα το άτομο ώστε να το οδηγήσει στην αρετή.

Ο Αριστοτέλης δεν διακρίνει τα πολιτεύματα σε καλά και κακά, αλλά στα ορθά και στις παρεκβάσεις τους, στις παρεκτροπές και τις αποκλίσεις αυτών. Όλα τα πολιτεύματα τα θεωρεί καλά από τη στιγμή που σκοπός του νομοθέτη είναι η θέσπιση νόμων και η γενικότερη εκπαίδευση των πολιτών ώστε να οδηγηθούν στην κατάκτηση της αρετής. Άρα, η διάκριση των πολιτευμάτων σε ἀγαθά και φαῦλα οφείλεται στην πρόθεση του νομοθέτη να προσφέρει την ανάλογη καθοδήγηση στον πολίτη ώστε να τον οδηγήσει στην κατάκτηση της αρετής. Εάν ο νομοθέτης το προσπαθήσει αυτό σε μεγάλο βαθμό, τότε το πολίτευμα θεωρείται καλό, ἀγαθόν. Εάν όμως δεν καταβάλλει την απαιτούμενη προσπάθεια και παραμελήσει την καλλιέργεια της πολιτικής αρετής στους πολίτες, τότε το πολίτευμα είναι κακής και ευτελούς ποιότητας (φαύλο πολίτευμα).

~ Το άτομο λοιπόν, χρειάζεται την απαιτούμενη εκπαίδευση και καθοδήγηση ώστε να εθιστεί στις ανάλογες συνήθειες και να καλλιεργήσει την αρετή.

~ Όλοι οι πολίτες πρέπει να εξασκηθούν στην αρετή και να την κατακτήσουν με την απαιτούμενη εκπαίδευση και καθοδήγηση, γιατί κανένας δεν ζει και δεν λειτουργεί μόνος του, αλλά στο πλαίσιο της πόλεως. Επομένως, πρέπει όλοι να κατακτήσουν την αρετή για την εύρυθμη λειτουργία όλου του συνόλου.

Γίγνεται -  φθείρεται: Βασική αντίθεση στο φιλοσοφικό σύστημα του Αριστοτέλη: Η γέννηση και η φθορά της αρετής υπάγεται στη γενικότερη φιλοσοφική αντίληψη (την οποία είχαν και πολλοί προσωκρατικοί και άλλοι φιλόσοφοι), ότι δηλαδή οτιδήποτε γεννιέται και δημιουργείται, κάποια στιγμή θα φτάσει από το απόγειο στη φθορά. Έτσι, αν ο άνθρωπος δεν εθιστεί στις κατάλληλες πράξεις και συμπεριφορές, δεν θα μπορέσει να κατακτήσει την αρετή. Πιο συγκεκριμένα, όπως οι κιθαριστές που δεν θα μάθουν να παίζουν κιθάρα καλά, δεν θα γίνουν καλοί στην τέχνη τους και όπως και οι οικοδόμοι που δεν θα μάθουν να χτίζουν σωστά, δεν θα τους εμπιστεύονται οι πελάτες τους, έτσι και το άτομο αν δεν εθιστεί στις σωστές συμπεριφορές, δεν θα καταφέρει να καλλιεργήσει και να κατακτήσει την αρετή. Επομένως, δεν αρκεί ο εθισμός σε κάποιες πράξεις και συμπεριφορές, αλλά ο εθισμός στις κατάλληλες πράξεις και συμπεριφορές ώστε να οδηγηθούμε στην αρετή.

Υποθετικό συμπέρασμα: Αν το άτομο εθιστεί στις κατάλληλες πράξεις και συμπεριφορές, τότε μπορεί να κατακτήσει την αρετή. Εντούτοις, υπάρχει και ο κίνδυνος το άτομο να μην εθιστεί στις ανάλογες πράξεις και συμπεριφορές, αλλά σε ευτελείς κι έτσι, να μην πετύχει τον σκοπό του, δηλαδή την κατάκτηση της αρετής. Για αυτόν τον λόγο, κρίνεται απαραίτητη η καθοδήγηση του ατόμου από τον νομοθέτη ή γενικά, τον δάσκαλο ώστε να εθιστεί στις ανάλογες πράξεις και συμπεριφορές και να κατακτήσει την αρετή.

~ Από τη στιγμή που οι νομοθέτες, αλλά και οι δάσκαλοι πρέπει να εκπαιδεύουν το άτομο ώστε να εθιστεί στις ανάλογες συμπεριφορές και να κατακτήσει σταδιακά την αρετή, αυτό αποδεικνύει ότι η αρετή διδάσκεται και ότι δεν είναι εκ φύσεως στον άνθρωπο. Μπορεί να υπάρχει δυνάμει, αλλά για να γίνει ἐνεργείᾳ, χρειάζεται η προσωπική προσπάθεια του ατόμου με την κατάλληλη καθοδήγηση ώστε να μην γίνει κακός πολίτης.

~ Συνδυασμός ηθικής και πολιτικής αρετής, διότι ο νομοθέτης πρέπει να εκπαιδεύει τους πολίτες ώστε να κατακτήσουν την αρετή και να συντελούν στην εύρυθμη λειτουργία του συνόλου, αλλά και να συμβάλει στην ευδαιμονία των πολιτών, που επιτυγχάνεται με την υπακοή στους νόμους και τη διασφάλιση της ασφάλειας των πολιτών.