Πλούταρχος, Περὶ Ἀλεξάνδρου τύχης καὶ ἀρετῆς: Ανάλυση κειμένου και Πραγματολογικά Σχόλια

Πλούταρχος, Περὶ Ἀλεξάνδρου τύχης καὶ ἀρετῆς

Ανάλυση κειμένου – Πραγματολογικά σχόλια

Διδάσκουσα: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη, Φιλόλογος Πανεπιστημίου Αθηνών

Γιατί ο Πλούταρχος αναφέρεται στην Πολιτείαν του Ζήνωνα;

            Ο Πλούταρχος αναφέρεται στο έργο Πολιτεία του Ζήνωνα του Κιτιέα, ο οποίος ήταν ένας στωικός φιλόσοφος που πρόβαλε την ιδέα του κοσμοπολιτισμού, οραματίστηκε έναν κόσμο στον οποίο οι άνθρωποι δεν θα είναι χωρισμένοι σε πόλεις ή σε δήμους που θα έχουν ξεχωριστούς νόμους και κανόνες δικαίου, αλλά όλοι θα θεωρούνται συνδημότες και συμπολίτες και στον οποίο θα επικρατεί ένα κοινός τρόπος ζωής. Έτσι, μέσα από τους κοινούς νόμους και θεσμούς, αλλά και τον ίδιο τρόπο ζωής θα εξασφαλίζεται η αρμονία και η ισορροπία, όπως σε μία αγέλη ζώων.

Το έργο του Ζήνωνα παρουσιάζεται ως μια αποτύπωση ενός ονείρου ή μιας εικόνας που δημιούργησε ο φιλόσοφος με τη φαντασία του. Με την παρομοίωση αυτή (Τοῦτο Ζήνων μὲν ἔγραψεν ὤσπερ ὄναρ ἤ εἴδωλον εὐνομίας φιλοσόφου καὶ πολιτείας ἀνατυπωσάμενος) τονίζεται ότι απώτερος στόχος της κοσμόπολης που οραματίστηκε ο Ζήνων ήταν η εὐνομία, δηλαδή οι σωστοί νόμοι που θα προσφέρουν την αρμονία και ισορροπία στο κοινωνικοπολιτικό σύνολο (βλ. περισσότερα κατωτέρω).

Γιατί ο Πλούταρχος αναφέρει ως παράδειγμα τον Αλέξανδρο; Ποια η σχέση του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τη δημιουργία μιας οικουμενικής κοινωνίας;

            Ο Πλούταρχος στη συνέχεια, αναφέρεται στον Μέγα Αλέξανδρο και τον προβάλλει ως παράδειγμα ηγέτη που εφάρμοσε το πρόγραμμα της Πολιτείας του Ζήνωνα του Κιτιέα για να δημιουργήσει μια κοινωνία πολιτισμικής ομογενοποίησης. Ο Αλέξανδρος δεν ακολούθησε τις συμβουλές του δασκάλου του, του φιλοσόφου Αριστοτέλη, να φερθεί δεσποτικά στους λαούς που κατακτούσε, να είναι φιλικός προς τους Έλληνες, αλλά στους αλλοεθνείς σαν να είναι ζώα και φυτά και όχι, ανθρώπινα όντα, γιατί τότε θα είχε προκαλέσει μια σειρά στάσεων, πολέμων και εξοριών. Ο Αλέξανδρος δημιούργησε και μεταλαμπάδευσε την πεποίθηση ότι έχει έρθει εκ θεού ως κοινός ρυθμιστής και συμφιλιωτής όλων. Βέβαια, τους κατακτούσε με τη δύναμη των όπλων, αλλά παράλληλα είχε την τακτική να ενώνει τους κατακτητές και τους κατακτημένους μέσω γάμων μεταξύ τους και διάδοση του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας, κουλτούρας και νοοτροπίας.  Σε κάθε περίπτωση, η τακτική του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήταν αξιοσημείωτη και άξια μελέτης, διότι κατάφερε να συνενώσει Έλληνες και αλλοεθνείς ξεπερνώντας τις μεταξύ τους διαφορές και να κάνει πράξη το όραμα για μια ομοιογενή και πολυπολιτισμική οικουμενική κοινωνία.

Να αναλύσετε την πολιτική του Μ. Αλεξάνδρου. Πώς κατόρθωσε να συνενώσει Έλληνες και αλλοεθνείς και να δημιουργήσει μια οικουμενική κοινωνία έστω κι αν δεν διήρκησε για πάντα;  

            Η πολιτική του Μεγάλου Αλεξάνδρου εξακολουθεί να είναι αξιοσημείωτη και αξιοθαύμαστη για τη στρατηγική της. Ο Αλέξανδρος δεν ακολούθησε τις συμβουλές του δασκάλου του, του φιλοσόφου Αριστοτέλη, να φερθεί δεσποτικά στους λαούς που κατακτούσε, να είναι φιλικός και ορθά ηγετικός προς τους Έλληνες, αλλά αντιθέτως, στους αλλοεθνείς να συμπεριφέρεται δεσποτικά σαν να είναι ζώα και φυτά και όχι ανθρώπινα όντα, γιατί τότε θα είχε προκαλέσει μια σειρά στάσεων, πολέμων και εξοριών. Οι αντιθέσεις τοῖς μὲν Ἕλλησι – τοῖς δὲ βαρβάροις, ἡγεμονικῶς – δεσποτικῶς τονίζουν αυτή τη διαφορετική αντιμετώπιση που είχε προτείνει ο Αριστοτέλης στον Αλέξανδρο, αλλά εκείνος ευτυχώς δεν ακολούθησε, με απόρροια την αποτροπή των αρνητικών αποτελεσμάτων (πόλεμοι, στάσεις, εξεγέρσεις, δυσκολία ένταξης και αφομοίωσης των αλλοεθνών).

            Αντιθέτως, η στρατηγική του Αλέξανδρου απέβη αποτελεσματική, καθώς κατόρθωσε να δημιουργήσει μια οικουμενική πολιτεία, μια κοσμόπολη. Πρόβαλλε την πεποίθηση ότι η εκστρατεία του και οι ενέργειές του εκπλήρωναν ένα θεϊκό σχέδιο, μια θεϊκή αποστολή για τη δημιουργία μιας οικουμενικής κοινωνίας και πολιτείας όπου όλοι οι άνθρωποι θα ζουν με ισορροπία και υπακούοντας στους ίδιους νόμους. Ο Μ. Αλέξανδρος επεδίωκε να εντάσσονται όλοι οι λαοί στο κράτος του ειρηνικά αν και χρησιμοποιούσε τη δύναμη των όπλων. Επιπλέον, εφάρμοζε ένα πρόγραμμα πολιτισμικής ομογενοποίησης επιδιώκοντας να αναμείξει τα ήθη, τα έθιμα, τις συνήθειες και τους βίους (τρόπους ζωής) των ανθρώπων ανεξάρτητα από το αν ήταν Έλληνες ή βάρβαροι. Έτσι, ενθάρρυνε και τους μεικτούς γάμους μεταξύ των Ελλήνων και των αλλοεθνών γυναικών. Η πολυγαμία ήταν βασικό χαρακτηριστικό των ξένων λαών (των βαρβάρων), αλλά συνέφερε τον Αλέξανδρο να την οικειοποιηθεί ώστε να πετύχει την ενσωμάτωση των βαρβάρων στο νέο του οικουμενικό κράτος. Ο ίδιος είχε νυμφευθεί τη Στάτειρα, την κόρη ενός τοπικού Πέρση ηγεμόνα, αλλά και τη Ρωξάνη (το όνομά της σήμαινε αστέρι). Μάλιστα, επέτρεψε και ενθάρρυνε πολλούς από τους στρατιώτες του να νυμφευθούν αλλοεθνείς γυναίκες αν και είχαν συνάψει γάμο με Ελληνίδες.

            Στο πλαίσιο της νέα κοσμόπολης, του οικουμενικού κράτους του Μ. Αλεξάνδρου, οι έννοιες του Έλληνα και του βαρβάρου επαναπροσδιορίστηκαν.  Κάθε άνθρωπος είναι πλέον πολίτης του κόσμου και όχι μιας συγκεκριμένης πατρίδας. Ο Έλληνας και ο βάρβαρος δεν διαφοροποιούνταν από ποικίλα πολιτιστικά στοιχεία (π.χ. την ενδυμασία ή τον οπλισμό), αλλά ανάλογα με την αρετή. Έτσι, Έλληνας είναι κάθε ενάρετος άνθρωπος, ενώ βάρβαρος θεωρούνταν κάθε άνθρωπος που δεν έχει καλλιεργήσει την ηθική του αρετή, άρα δεν είναι ενάρετος. Μάλιστα, ο Πλούταρχος αναφέρει διάφορα παραδείγματα που δείχνουν τη διαφοροποίηση Ελλήνων και βαρβάρων, όπως η χλαμύδα, ένα είδος κοντού μανδύα με πόρπη στο δεξιό ώμο που φορούσαν οι Έλληνες, η πέλτη, μια ελαφριά ασπίδα θρακικής προέλευσης, ο ακινάκης, ένα είδος περσικού ξίφους και ο κάνδυς, ένα είδος μανδύα των Περσών. Αυτά τα παραδείγματα χρησιμοποιούνται από τον Πλούταρχο για να δείξει ότι πλέον τα πολιτιστικά αυτά στοιχεία δεν χρησιμοποιούνται για τη διαφοροποίηση Ελλήνων και βαρβάρων, αλλά ο βασικός άξονας είναι η αρετή και η ηθική καλλιέργεια.

            Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι παρόλο που ο άνθρωπος δεν είναι πολίτης της πατρίδας του, αλλά πολίτης του κόσμου, δεν συνεπάγεται την έλλειψη αγάπης για την πατρίδα, τη φιλοπατρία, καθώς σε κάθε περίπτωση η εὐνομία αποτελούσε βασικό στοιχείο και επιδίωξη της ιδανικής πολιτείας στο έργο του Ζήνωνα του Κιτιέα.

            Επομένως, η πολιτική και οι στρατηγικές του Μ. Αλέξανδρου οδήγησαν στη δημιουργία μιας οικουμενικής κοινωνίας με ίδιους νόμους, αλλά τήρηση των διαφορετικών ηθών, εθίμων και συνηθειών επιτυγχάνοντας μια πολιτιστική ομογενοποίηση. Γι’ αυτό θεωρήθηκε ένας εξαιρετικός ηγέτης, ικανός να αναλάβει πολλαπλούς ρόλους (του κυβερνήτη, του δικαστή, του παιδαγωγού κ.ά.) και κατά συνέπεια, του αποδίδονται χαρακτηριστικά φιλοσόφου.  Έτσι, ο Μ. Αλέξανδρος μετέβαλε όλο το κοινωνικοπολιτικό σκηνικό και την αντίληψη της ιδέας του πολίτη στον ελληνιστικό κόσμο (βλ. κατωτέρω).

Πώς επαναπροσδιορίζονται οι έννοιες του Έλληνα και του βαρβάρου βάσει της πολιτικής του Μ. Αλεξάνδρου;

Στο πλαίσιο της νέα κοσμόπολης, του οικουμενικού κράτους του Μ. Αλεξάνδρου, οι έννοιες του Έλληνα και του βαρβάρου επαναπροσδιορίστηκαν.  Κάθε άνθρωπος είναι πλέον πολίτης του κόσμου και όχι μόνο μιας συγκεκριμένης πατρίδας. Ο Έλληνας και ο βάρβαρος δεν διαφοροποιούνταν από διάφορα πολιτιστικά στοιχεία (π.χ. την ενδυμασία ή τον οπλισμό), αλλά ανάλογα με την αρετή. Έτσι, Έλληνας είναι κάθε ενάρετος άνθρωπος, ενώ βάρβαρος θεωρούνταν κάθε άνθρωπος που δεν έχει καλλιεργήσει την ηθική του αρετή, άρα δεν είναι ενάρετος. Μάλιστα, ο Πλούταρχος αναφέρει διάφορα παραδείγματα που δείχνουν τη διαφοροποίηση Ελλήνων και βαρβάρων, όπως η χλαμύδα, ένα είδος κοντού μανδύα με πόρπη στο δεξιό ώμο που φορούσαν οι Έλληνες, η πέλτη, μια ελαφριά ασπίδα θρακικής προέλευσης, ο ακινάκης, ένα είδος περσικού ξίφους και ο κάνδυς, ένα είδος μανδύα των Περσών. Αυτά τα παραδείγματα χρησιμοποιούνται από τον Πλούταρχο για να δείξει ότι πλέον τα πολιτιστικά αυτά στοιχεία δεν χρησιμοποιούνται για τη διαφοροποίηση Ελλήνων και βαρβάρων, αλλά ο βασικός άξονας είναι η αρετή και η ηθική καλλιέργεια.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η λέξη βάρβαρος είναι ηχομιμητική, καθώς οι αρχαίοι Έλληνες χαρακτήριζαν έτσι λαούς που δεν μιλούσαν την ελληνική γλώσσα και είχαν μια περίεργη και ίσως λίγο τραχιά προφορά.

Να προσδιορίσετε την έννοια της εὐνομίας.

            Η κεντρική διδασκαλία που προβάλλει ο φιλόσοφος, ο Ζήνων ο Κιτιέας, στην Πολιτείαν του είναι να μην νιώθουμε τους εαυτούς μας πολίτες της πόλης ή του δήμου ή της πατρίδας, αλλά πολίτες του κόσμου. Κατά συνέπεια, όλοι οι άνθρωποι πρέπει να θεωρούμε τους άλλους συμπολίτες και συνδημότες, να προσπαθούμε να επικρατεί ένας κοινός τρόπος ζωής (βίος) παρά τις διαφοροποιήσεις και να υπάρχει μια ενιαία τάξη. Έτσι, η ανθρωπότητα θα διέπεται από αρχές που την ενώνουν πνευματικά και πολιτικά ώστε όλη η οικουμένη να αποτελεί μια αδιαίρετη πολιτεία, μια κοσμόπολη. Όπως γίνεται αντιληπτό λοιπόν, η εύνομία αποτελούσε μόνιμο αίτημα όχι μόνο στην ελληνιστική εποχή, αλλά και σε όλη την αρχαιότητα, καθώς θεωρείται ό,τι καλύτερο για το σύνολο και για το άτομο. Στους Στωικούς, η εὐνομία είναι το σύνολο των νόμων που διοικούν ένα πλήθος ανθρώπων. Πρόκειται για τον φυσικό νόμο που ισχύει για όλα τα πράγματα. Ο ηγέτης της κοσμόπολης πρέπει να επιδιώκει την εὐνομίαν με το να γνωρίζει τα καλά και τα άσχημα, άρα να έχει φρόνηση, να κατέχει το κύριο πολιτικό αγαθό, την αρετή, και να αναλαμβάνει πολλαπλούς πολιτικούς ρόλους (του δικαστή, του παιδαγωγού, του κυβερνήτη).

Σύγκριση του κοσμοπολιτισμού του Ζήνωνα με αυτόν του Μ. Αλεξάνδρου

            Τόσο ο Ζήνων όσο και ο Μ. Αλέξανδρος (στον οποίο προσδίδονται στοιχεία φιλοσόφου) διακρίνουν τους ανθρώπους βάσει της αρετής τους, άρα διακρίνουν τους ανθρώπους σε ενάρετους και μη ενάρετους. Στην Πολιτείαν του Ζήνωνα υπήρχε μια ενιαία κοινότητα, η οποία όμως αποτελούνταν από πολλούς οικισμούς και πόλεις που όμως δεν είναι κράτη, αλλά προσομοιάζουν με κράτη. Αντίθετα, ο Μ. Αλέξανδρος δημιούργησε μια οικουμενική πολιτεία, ένα οικουμενικό κράτος με πολιτιστική ομογενοποίηση που αργότερα διασπάστηκε σε βασίλεια. Επιπλέον, ο Ζήνων δεν αναφέρεται σε πολεμικές συρράξεις μεταξύ των πόλεων και κοινοτήτων που αποτελούν το οικουμενικό κράτος του, ενώ ο Μ. Αλέξανδρος δημιούργησε το οικουμενικό κράτος του με πολέμους ως επί το πλείστον. Τέλος, ο Μ. Αλέξανδρος μπορεί να σεβάστηκε τη διαφορετικότητα των λαών που υποδούλωνε, αλλά το ελληνικό στοιχείο κυριαρχούσε στο οικουμενικό κράτος του (βλ. κατωτέρω).

Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά του νέου κόσμου που δημιουργήθηκε με την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου; Πώς διέφερε ο ελληνιστικός κόσμος από την κλασική αρχαιότητα όσον αφορά στην αντίληψη της έννοιας του πολίτη;

            Ο πρόωρος θάνατος του Μ. Αλεξάνδρου το 323 π.Χ. άφησε αναπάντητο το ερώτημα για το αν η πολιτική του για τη δημιουργία μιας οικουμενικής κοινωνίας θα μπορούσε να πετύχει ή όχι. Σε κάθε περίπτωση, οι ενέργειες του Μ. Αλεξάνδρου επέφεραν κοινωνικοπολιτικές μεταβολές στον τότε κόσμο. Ο ελληνιστικός κόσμος διευρύνθηκε πολύ, καθώς λαοί που μέχρι τότε αγνοούσαν ο ένας τον άλλον ήλθαν σε επαφή.

Η έννοια του πολίτη μεταβλήθηκε, καθώς ο θεσμός της πόλης-κράτους εξασθένησε και έπαψε να υπάρχει, διότι επιβλήθηκε η ισχύς των μεγάλων κρατών. Ο πολίτης λοιπόν, ένιωθε ότι τα μεγάλα κράτη και κέντρα εξουσίας λάμβαναν τις αποφάσεις και ο ίδιος δεν μπορούσε να συμμετάσχει ούτε είχε την αντίστοιχη πολιτική δύναμη με αυτήν της αρχαιότητας. Έτσι, ο πολίτης αρχίζει να νιώθει μια ανασφάλεια, αλλά ταυτόχρονα να αναπτύσσει και έναν αυτισμό, μια ιδιώτευση και να ασχολείται περισσότερο με τον εαυτό του και το ατομικό του συμφέρον παρά με το γενικό συμφέρον και όφελος, όπως συνέβη στην κλασική αρχαιότητα και όπως μεταλαμπαδεύουν και τα κείμενα της κλασικής εποχής (Πλάτων, Αριστοτέλης, Θουκυδίδης στον Ἐπιτάφιον του Περικλέους).

Τέλος, είναι αξιοσημείωτο ότι η ελληνική γλώσσα και ο ελληνικός πολιτισμός διαδόθηκαν στα πέρατα της γης. Τα ελληνικά ήταν η επίσημη γλώσσα του κράτους και του εμπορίου σε μια εξελιγμένη μορφή της αττικής διαλέκτου, τη λεγόμενη ελληνιστική κοινή, στην οποία γράφτηκαν πολλά επίσημα κείμενα, όπως τα βιβλία της Καινής Διαθήκης. Παράλληλα όμως, οι διάφορες ομάδες πληθυσμών εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν και τη δική τους μητρική γλώσσα. Επομένως, σίγουρα ο Μ. Αλέξανδρος βοήθησε στη γλωσσική και την ευρύτερη πολιτιστική εξέλιξη του ελληνικού κόσμου και στη μεταβολή της αντίληψης της πολιτικής εξουσίας και δράσης του ανθρώπου.