Πλάτωνος, Πρωταγόρας: Πραγματολογικά σχόλια ενοτήτων 1 & 3

Πρωταγόρας, Ενότητα 1η

Επιμέλεια – Διδασκαλία: Αθηνά Ν. Μαλαπάνη, Φιλόλογος

• Προμηθέας < Πρό + μήδομαι: πρώτα σκέφτομαι και μετά ενεργώ
• Επιμηθέας < επί + μήδομαι: πρώτα ενεργώ και μετά σκέφτομαι

Γιατί ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί μύθο για να πείσει τον Σωκράτη ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται;

Ο μύθος αποτελούσε ανέκαθεν μία μέθοδο διδασκαλίας και παραδειγματισμού. Μέσα από τον μύθο, οι μάζες κατανοούν καλύτερα τα διάφορα διδάγματα για την ηθική, την αρετή, την πολιτική και γενικώς, για τα διάφορα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα, με τα οποία ασχολούνταν τόσο οι σοφιστές όσο και ο Σωκράτης και ο κύκλος του. Μάλιστα, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Σωκράτης ήταν αυτός που έστρεψε το ενδιαφέρον της φιλοσοφίας κατ’ αποκλειστικότητα στα ζητήματα που αφορούν τον άνθρωπο και την κοινωνία του, ενώ οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ασχολούνταν με τη φύση και τα φυσικά φαινόμενα.

Επιπλέον, ο μύθος έχει χρονική αοριστία (δεν αναφέρεται συγκεκριμένα στο πότε έγινε η δημιουργία του ανθρώπου και των υπόλοιπων έμβιων όντων), έχει λαϊκότροπο ύφος, με αποτέλεσμα να είναι σαφής και κατανοητός από την πλειονότητα, έχει απλό σύνταξη, παρατακτική, με μικρές, κοφτές προτάσεις και όχι υποτακτικό και σύνθετο λόγο. Στον μύθο, κυριαρχούν τα ουσιαστικά και τα ρήματα, με απόρροια τη μεστότητα και πυκνότητα του λόγου. Έχει επίσης περίτεχνο ύφος και είναι σαφής και κατανοητός, αλλά και ευχάριστος για το κοινό. Ωστόσο, δεν έχει την επιστημονική εγκυρότητα που θα έπρεπε να έχει λόγω του ότι βασίζεται σε φανταστικά γεγονότα. Άρα, η χρήση του μύθου ως στοιχείο επιχειρηματολογίας δεν αποτελεί ισχυρό και αδιάβλητο στοιχείο.

Στην αρχαία ελληνική μυθολογία υπάρχει η κοσμογονία (μύθοι για τη δημιουργία του κόσμου), αλλά και η θεογονία (μύθοι για τη δημιουργία των θεών), οι οποίοι θυμίζουν μυθολογίες κάποιων θρησκειών, όπως της εβραϊκής Γένεσης και της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης του Χριστιανισμού. Ο Ησίοδος (αρχαίος Έλληνας ποιητής) δίνει περισσότερες πληροφορίες για τη γένεση των θεών παρά των ανθρώπων. Εδώ ο Πρωταγόρας παρουσιάζει μία ανθρωποκεντρική πλευρά της δημιουργίας του κόσμου και των ανθρώπων. Η αναφορά του Πρωταγόρα στους θεούς έρχεται σε αντίθεση με τον αγνωστικισμό των σοφιστών (οι σοφιστές δεν μπορούσαν να απαντήσουν στο ερώτημα αν υπάρχει ή όχι θεός). Ωστόσο, ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί την αναφορά στους θεούς όχι με θρησκευτική έννοια, αλλά συμβολική. Θέλει να δείξει ότι ο Δίας είναι το σύμβολο της νομοτέλειας στη φύση, ενώ οι υπόλοιπες θεότητες είναι τα όργανα αυτής της νομοτέλειας.

Ο άνθρωπος πλάστηκε στα έγκατα της Γης σύμφωνα με τον μύθο του Πρωταγόρα: Αρχέγονη αντίληψη για τη Μητέρα Γη, στη μήτρα της οποίας γονιμοποιήθηκαν όλα τα έμβια όντα και από εκεί προέκυψαν όλα τα αγαθά και κατά συνέπεια, από εκεί καλύπτονται και όλες οι ανάγκες του ανθρώπου. ~ Θηλυκή Θεότητα ~ στερεοτυπικό στοιχείο σε πολλές θρησκείες και μύθους.

Ο άνθρωπος πλάστηκε από χώμα και φωτιά. Αυτό αποτελεί ένα στοιχείο της φιλοσοφίας του Παρμενίδη (προσωκρατικός φιλόσοφος). ~ Απαντά και σε άλλους κοσμογονικούς μύθους.

Μοιρασιά του Επιμηθέα:

Μπορεί ο Επιμηθέας να μοίρασε όλες τις ιδιότητες στα ζώα και να άφησε τον άνθρωπο ανυπόδητο, γυμνό και απροστάτευτο και εκτεθειμένο στις δυσκολίες, ωστόσο η μοιρασιά που έκανε στα υπόλοιπα έμβια όντα είχε μία λογική. Σε κάποια ζώα έδωσε σωματική δύναμη, ενώ σε άλλα ταχύτητα, σε κάποια οπλές και κοφτερά δόντια και μεγάλο μέγεθος, ενώ σε κάποια άλλα μικρό σωματικό μέγεθος και ευελιξία (φυγή με πέταγμα) για να μπορούν να διαφεύγουν των δυσκολιών. Κάποια ζώα έχουν πλούσιο τρίχωμα και κάποια άλλα χοντρό δέρμα με ή χωρίς αίμα ώστε να αντέχουν στις καιρικές συνθήκες. Τέλος, κάποια ζώα είναι φυτοφάγα και με μεγάλη γονιμότητα ώστε να μην αφανιστούν και κάποια σαρκοφάγα, αλλά με μικρή γονιμότητα. Όλα αυτά υποδεικνύουν ότι με αυτή τη δίκαιη μοιρασιά των ιδιοτήτων στα ζώα εξασφαλίζεται η οικολογική ισορροπία, η ισορροπία του οικοσυστήματος.

Στη φύση, ισχύει γενικά ότι η όποια αδυναμία του ενός είδους καλύπτεται από τη δύναμη του άλλου (νόμος της αναπλήρωσης). Αυτό εφαρμόζεται και εδώ, με αποτέλεσμα η μοιρασιά του Επιμηθέα να καλύπτει ελλείψεις και αδυναμίες και να αντισταθμίζει προβλήματα και δυσκολίες. Οι αδυναμίες του ανθρώπου καλύπτονται από τη φωτιά και την έντεχνον σοφία που κλέβει ο Προμηθέας από τον Δία και χαρίζει στους ανθρώπους.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η παραλλαγή αυτού του μύθου απαντά και στον Ησίοδο όπου όμως ο Προμηθέας προβάλλεται ως ύπουλος και ασεβής, καθώς εξαπάτησε τον Δία και του έκλεψε τη φωτιά. Εδώ ο Προμηθέας προβάλλεται ως ευσεβής και ανθρωποκεντρικός ώστε να προστατεύσει και να ευεργετήσει τον άνθρωπο για να μην χαθεί από την υπεροχή των άλλων έμβιων όντων.

Ενότητα 3η

ἄλογα: Τα έμβια όντα είναι άλογα, δηλαδή δεν έχουν την ικανότητα παραγωγής λόγου και σκέψης. Ωστόσο, οι σοφιστές υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος έχει έμφυτη την ικανότητα παραγωγής λόγου / γλώσσας. Αυτό δεν ισχύει σύμφωνα με τα ευρήματα της σύγχρονης γλωσσολογίας, καθώς η γλώσσα αποτελεί μία κατάκτηση του ανθρώπινου δυναμικού και είναι ένας ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται και μεταβάλλεται στην πάροδο των αιώνων. Δεν αποτελεί η γλώσσα ένα έμφυτο χαρακτηριστικό του ανθρώπου, αλλά πρέπει να εξασκηθεί για να την κατακτήσει, δηλαδή χρειάζεται γλωσσική διδασκαλία. 

ἀκόσμητον: Ο άνθρωπος μπορεί να είχε λόγο/ γλώσσα και σκέψη, αλλά στερούνταν του βιολογικού οπλισμού του, με αποτέλεσμα να είναι απροστάτευτος σε ποικίλες δυσκολίες της φύσης.

Τὸ ἀνθρώπον γένος: Οι άνθρωποι, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, αλλά και όλους του σοφιστές, συγκροτούν το ανθρώπινο γένος ανεξάρτητα από τις κοινωνικές και οικονομικές διαφορές τους ~ ανθρώπινα δικαιώματα, συμπερίληψη, καταπολέμηση του ρατσισμού, ισότητα

ἡ εἰμαρμένη ἡμέρα < μείρομαι (μοιράζω, -ομαι): Πρόκειται για την ημέρα που καθορίστηκε από τη μοίρα. Οι αρχαίοι Έλληνες, όπως και πολλοί αρχαίοι λαοί, πίστευαν στη μοίρα, αλλά δεν θεωρούσαν ότι τους επηρεάζει απόλυτα στη ζωή τους. Θεωρούσαν ότι, αν και υπάρχει η μοίρα, ο άνθρωπος είναι απόλυτα ελεύθερος και απόλυτα υπεύθυνος για τις επιλογές του. ~ πλήρωμα του χρόνου – αναφέρεται και σε άλλες μυθολογίες και θρησκείες (π.χ. στον Χριστιανισμό).

Δώρα του Προμηθέα στους ανθρώπους:

Τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί: Τεχνική γνώση (τεχνογνωσία της εποχής) και φωτιά: Κατασκευαστικές ικανότητες, εμπειρία και δεξιότητες σχετικές με πρακτικές τέχνες ώστε ο άνθρωπος να μπορέσει να καλύψει της βιολογικές του ανάγκες και να επιβιώσει, αλλά και καλλιτεχνικές γνώσεις και δεξιότητες ώστε ο άνθρωπος να μπορέσει και πάλι να καλύψει κάποιες βιολογικές ανάγκες και όχι να παραγάγει τέχνη με την έννοια της καλλιτεχνικότητας και της ευχαρίστησης, αλλά για το προς το ζην (π.χ. αρχιτεκτονική, γλυπτική, αγγειοπλαστική).

ἔμπυρος τέχνη: Η φωτιά ως πηγή ενέργειας και η πρακτική εφαρμογή τους στην καθημερινότητα του ανθρώπου.

Ωστόσο, ο άνθρωπος δεν αρκέστηκε στη δημιουργία τεχνικού πολιτισμού μόνο, αλλά προχώρησε και στη δημιουργία πνευματικού πολιτισμού (γλώσσα/γλωσσική κατάκτηση, θρησκεία, τέχνες/ καλλιτεχνία). Έτσι, σταδιακά ο άνθρωπος καλλιέργησε διάφορες αρετές, όπως η σοφία, η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και κατά συνέπεια, και η πολιτική αρετή, η οποία διδάσκεται και καλλιεργείται στον άνθρωπο. Άρα, έτσι ο Πρωταγόρας θα φτάσει στον τελικό του στόχο, δηλαδή να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, όπως είχε υποστηρίξει εξ αρχής στον διάλογό του με τον Σωκράτη.

Στοιχεία του Ήφαιστου και της Αθηνάς: Η θεά Αθηνά σχετίζεται με τις τεχνικές γνώσεις και γενικότερα, με τη σοφία, αλλά και την εργασία (Ἀθηνά Ἐργάνη) και ο Ήφαιστος σχετίζεται με τη φωτιά και την έμπυρον τέχνη, με την οποία έκανε ποικίλα κατασκευάσματα.